Sztuka emocji i doświadczenia indywidualnego

Twórczość Edwarda Muncha w perspektywie psychologii poznawczej

Obrazy Edvarda Muncha są wszechstronnymi i wieloznacznymi dziełami sztuki pozwalającymi na pojawienie się i przecięcie wielu przedstawień, interpretacji, opisów i znaczeń ludzkich emocji i powiązań. Same obrazy mogą być wykorzystywane, aby pomóc młodym ludziom w wizualizacji ludzkich emocji i powiązań, w celu odniesienia się do emocji oderwania, frustracji, lęku, depresji, miłości, samotności. W tym kontekście edukacja kładzie nacisk na doświadczenia i aktywny udział młodych ludzi w odkrywaniu ich własnych emocji i związków z innymi. Pomysł na moduł opiera się na aktywnym słuchaniu i uczeniu się poprzez doświadczenie; doceniając znaczący udział uczestników obecnych na warsztatach; co widzą i jak interpretują i opisują obrazy; jak się do nich odnoszą; aby zaproponować nowe współczesne narracje z nowoczesnych dzieł sztuki Muncha. Warsztaty wykorzystują kolekcję dzieł sztuki Muncha, aby sprowokować do dyskusji i określić, jak młodzi ludzie odnoszą się do kwestii związanych z ludzkimi emocjami.

Aby zrozumieć, dlaczego stosuje się takie podejście, musimy cofnąć się w czasie, aby zrozumieć, kim był Munch i jakie było jego podejście do ludzkich emocji i związków. Edvard Munch jest jednym z najbardziej znaczących artystów modernizmu. Jego wytrwałe eksperymenty w zakresie malarstwa, grafiki, rysunku, rzeźby i fotografii zapewniły mu wyjątkową pozycję w norweskiej i międzynarodowej historii sztuki. Urodzony 12 grudnia 1863 roku, już jako dziecko był chory i niejednokrotnie bliski śmierci. Musiał leżeć w łóżku przez całą zimę, nie mógł chodzić do szkoły i uczył się w domu. Jednak słabe zdrowie dało mu również swobodę w realizowaniu swojej pasji – rysowania. W wieku 17 lat napisał w swoim dzienniku: “Moim postanowieniem jest teraz zostać malarzem”. Był aktywny przez ponad sześćdziesiąt lat; od momentu debiutu w latach 80. XIX  aż do jego śmierci w 1944 roku.

Munch oraz historia rasizmu i niewolnictwa

W 2021 roku Muzeum Muncha w Oslo poprzez wystawę pn. “Call me by my name exhibition” zwróciło uwagę na bardzo ważne pytanie: Czy obrazy Edvarda Muncha przedstawiające Sułtana Abdula Karema mogą pomóc nam zrozumieć nasze własne uprzedzenia rasowe? W tej pierwszej w historii wystawie muzeum zwróciło uwagę na historyczne koncepcje dotyczące etniczności i rasy, aby lepiej zrozumieć rolę samego muzeum w świetle dzisiejszych pytań dotyczących dyskryminacji rasowej, rasizmu, tożsamości i różnorodności. Jeden z obrazów w kolekcji muzeum od dawna znany jest pod tytułem “Murzyn z zielonym szalikiem”. Jest to portret mężczyzny pochodzenia afrykańskiego, którego Edvard Munch poznał podczas wizyty w Hagen beck’s Circus, niemieckim cyrku objazdowym, który przybył do Oslo w 1916 roku. Munch namalował kilka obrazów tego człowieka, który w cyrku nosił imię Sultan Abdul Karem. Kiedy Munch wystawił portrety, nazwisko Karema nie pojawiło się. Zamiast tego obrazom nadano tytuły, które dziś postrzegane są jako rasistowskie i dyskryminujące. Obecnie muzeum jest w trakcie rewizji tych tytułów. Na wystawie “Call me by my name” muzeum po raz pierwszy pokazało wszystkie obrazy Muncha przedstawiające sułtana Abdula Karema. Umieszczenie tych obrazów w ich historycznym kontekście pozwoliło publiczności dostrzec w nich rasowe uprzedzenia wobec mniejszości rasowych, a zwłaszcza Afrykanów w tamtym czasie. Jednocześnie pomogły one publiczności zidentyfikować powiązania z codziennym rasizmem i dyskryminacją wobec mniejszości seksualnych, rasowych i płciowych, które obserwujemy w naszych czasach. Badając to, jak Munch widział Karem, być może możemy również rozpoznać siebie, nasze zachowania, postawy, nasze własne uprzedzenia wobec ludzi, którzy są od nas inni.

Z drugiej strony obraz Edvarda Muncha Kleopatra i niewolnik z 1916 roku może być w pewien sposób rozumiany jako refleksja nad historią niewolnictwa i znaczeniem tej historii dla pojęcia rasy. Na obrazie tym Edvard Munch przedstawia atletycznego mężczyznę pochodzenia afrykańskiego obok jasnoskórej, skąpo ubranej kobiety. Tytuł Kleopatra i niewolnik, rozpatrywany jako motyw kulturowy, przywodzi na myśl Kleopatrę VII Filopatora i złożoną historię niewolnictwa w starożytnym Egipcie. Rozsądnie jest interpretować postać niewolnika na obrazie jako jednego z wielu egipskich nubijskich jeńców wojennych, wschodnich Afrykanów z regionu, który dziś generalnie pokrywa się z Sudanem. Nubijscy jeńcy byli w dużej mierze zniewoleni na dworach faraonów. Kleopatra jest uważana za ostatniego faraona starożytnego Egiptu. Była królową greckiej dynastii macedońskiej, która rządziła Egiptem od lat 323 do 30 p.n.e. Na obrazie Muncha jest ona przedstawiona jako biała nordycka kobieta w nowoczesnym stroju, a nie jako bardziej historycznie poprawne przedstawienie jej jako Macedonki. Takie przedstawienie przywodzi na myśl historię współczesnego niewolnictwa, które rozwijało się od XVIII wieku. Jednak w przeciwieństwie do współczesnego niewolnictwa, niewolnictwo w starożytnym Egipcie nie było oparte na pochodzeniu etnicznym czy pojęciu rasy. W związku z tym można zrozumieć pracujące postacie w tle obrazu. Te jednolite postacie z lędźwiami przypominają figury, które można znaleźć w sztuce starożytnego Egiptu. Jedna z postaci jest czarna, pozostałe są białe. Motyw ten może więc budzić refleksje wokół pojęć rasowych i skojarzeń z historią niewolnictwa.

Munch oraz ludzkie emocje i powiązania

Kilka obrazów Edvarda Muncha pozwala wczuć się w różne aspekty samotności. Eksploruje on melancholijną samotność, ale także samotność jako bodziec do produktywności. Być może ten pogląd Edvarda Muncha na samotność i izolację jest dokładnie tym, czego potrzebujemy teraz, aby przetworzyć izolację, której doświadczyło nasze społeczeństwo w czasie pandemii. Podczas pandemii, która doprowadziła do poważnego krysusu gospodarczego i społecznego, wielu z nas doświadczyło, jak to jest być samotnym. Bycie odizolowanym od innych ludzi; przyjaciół, kolegów czy koleżanek z klasy, było bardzo bolesne i nieprzyjemne, zwłaszcza dla młodych ludzi. Pandemia pokazała jak bardzo potrzebujemy innych ludzi do emocjonalnej bliskości, więzi międzyludzkich, a w naszym społeczeństwie jesteśmy od siebie zależni w dostępie do różnych usług, które sprawiają, że społeczeństwo funkcjonuje lepiej. Jednak pandemia pokazała, że ludzie mogą łatwo przystosować się do nowych zmian, jak na przykład wtedy, gdy ludzie byli w stanie dobrowolnie się odizolować.

Rzeczywiście, zdolność do tworzenia sztuki i bycia kreatywnym w sensie posiadania ważnych pomysłów i ich realizacji zawsze była związana z ludźmi, którzy mają zdolność do szukania odpowiedzi w swoich wewnętrznych umysłowych lub emocjonalnych światach. W Melancholii (1901), jednym z obrazów wystawionych w nieskończonej kolekcji Edvarda Muncha, obraz przedstawia młodą kobietę siedzącą we wnętrzu. Pokój wydaje się jasny i ciepły, choć kobieta ma ciężki koc owinięty wokół ciała. Roślina doniczkowa na stole kwitnie i rozwija się, ale kobieta przy stole wydaje się robić coś zupełnie przeciwnego. Wydaje się nie być obecna, w tym co tu i teraz. Jej ręce leżą zwiotczałe na kolanach, usta są zamknięte, a ona sama wpatruje się pusto w pokój: całe jej ciało emanuje biernością. Siedzi w kącie, nie wykazując zainteresowania ani światem zewnętrznym, który widać przez okno, ani rośliną doniczkową na stole. Choć fizycznie jest obecna, mentalnie wydaje się być w zupełnie innym miejscu. Trudno nawiązać z nią więź, raczej zostajemy z uczuciem samotności. W idealnej sytuacji myślimy o naszym pokoju, o naszych domach jako o miejscach bezpiecznych. W Melancholii Edvard Munch podważa to skojarzenie, nadaje pokojowi wymiar psychologiczny, który wyraża emocje, jakich doświadczamy w naszych pokojach, naszych domach. Czy są to emocje niepewności, frustracji, upokorzenia, niepokoju, strachu, depresji, bólu, samotności czy izolacji? Warto o tym porozmawiać z młodzieżą.

Munch oraz historia miłości, bólu i śmierci

Obraz pn. Wampir Edvarda Muncha to kolejny kontrowersyjny tekst kultury. Jest coś dziwnego w nagiej, dominującej, aktywnej kobiecie obejmującej w pełni ubranego mężczyznę, bo to ona trzyma go w swoim uścisku. Patrząc na nietypową kompozycję i dramatyczny nastrój, ten kobiecy gest dominacji dodaje obrazowi dwuznacznego podtekstu. Fakt, że tytuł obrazu został zmieniony, jest odzwierciedleniem tego dwuznacznego podtekstu. Kiedy obraz został wystawiony po raz pierwszy, nosił tytuł Miłość i ból, przedstawiający delikatną i pełną miłości relację między dwojgiem ludzi, kobietą całującą mężczyznę w plecy. Jednak pod wpływem mizoginistycznych ideologii tego okresu, obraz został odebrany jako przedstawiający załamanego mężczyznę z twarzą wampira na szyi. Była to wówczas reprezentacja wrogości wobec kobiet w tym okresie, gdzie wpływ kobiety na mężczyznę kojarzył się z rozkładem i zagładą. Wampir został namalowany w 1893 roku w Berlinie, mniej więcej w tym samym czasie co Krzyk i Madonna tego samego autora. Dziś obraz ten uważany jest za jeden z absolutnych rozbłysków kariery Muncha. Wampir istnieje w kilku wersjach, zarówno jako obrazy, rysunki, jak i grafiki. Tytuł sprawia, że obraz jest bardziej literacki. Idea kobiety jako silniejszej płci, która manipuluje i wysysa władzę z mężczyzny, była silnie związana z latami 90. XIX wieku, kiedy to takie myśli kwitły w świecie sztuki. Choć jeśli spojrzymy na obraz z jego pierwotnie motywem “Miłość i ból”, to zmienia on nasze postrzeganie, interpretację, znaczenie. To prawdopodobnie przyjaciel E. Muncha, polski pisarz i satanista, nazwał ten obraz Wampirem. I tytuł ten przetrwał. W czasach Muncha trudno było uznać rudowłosą kobietę z czułym kochankiem za kogoś innego niż wampirzycę.

Z drugiej strony spojrzenie na Edvarda Muncha I jego historię życia, w tym czasy, kiedy był chorym dzieckiem, przynosi nowe konotacje i pozwala widzowi na refleksję o miłości, bólu, śmierci. Obraz Chore Dziecko z 1927 jest głęboko zakorzeniony w osobistych doświadczeniach z dzieciństwa Edvarda Muncha. Motyw ten kontynuował on przez całe swoje życie artystyczne. Motyw chorej dorastającej dziewczyny oparty jest na wspomnieniach Edvarda Muncha o jego siostrze Sophie, która chorowała na gruźlicę i zmarła w wieku 15 lat. W tamtych czasach gruźlica była znacznym zagrożeniem, zarówno w społeczeństwie, jak i w rodzinie Muncha, i nie było na nią lekarstwa. Matka artysty także zmarła na tę chorobę, gdy Munch miał pięć lat. Próbował więc wyrazić coś, co było trudne do uchwycenia; zmęczony ruch powiek, usta, które wydają się szeptać, mały błysk życia, który pozostał. Istnieje sześć malarskich wersji motywu obrazu Chore dziecko, wykonanych na przestrzeni kilkudziesięciu lat, od lat 80. XIX wieku do końca lat 20. XX wieku. Munch najprawdopodobniej czuł, że nie udało mu się w jednym obrazie zawrzeć wszystkich różnych aspektów jego pamięci o umierającej siostrze. Uważał, że kolory w pierwszej wersji nie są wystarczająco żywe, zbyt szare, ciężkie jak ołów, a jednak to właśnie tutaj wrażliwie oddany smutek wybrzmiewa najsilniej. Kompozycja jest we wszystkich obrazach taka sama, pozbawiona zbędnych szczegółów. Późniejsze wersje są bardziej kolorowe i wszystkie różnią się nieznacznie; każdy z nich przyczynił się do wzmocnienia pamięci Muncha.

WSKAZÓWKI METODYCZNE

Moduł opiera się na interakcyjnych zajęciach edukacyjnych opartych na uczeniu się przez doświadczenie. Pod każdym warsztatem znajduje się obraz z kolekcji Edvarda Muncha zaczerpnięty z Munch Museet w Oslo. Prezentowane obrazy powinny być opatrzone informacjami o artyście, nazwą obrazu oraz czasem i miejscme powstania dzieła. Edukatorzy mogą wykorzystać lub zaadaptować fragment warsztatów (por. Załączniki pod przyciskami), aby poprowadzić dyskusję na temat wszystkich lub dowolnego obrazu. W każdym z warsztatów sformułowano pytania, które mogą otworzyć dialog i sprowokować do refleksji w oparciu o prezentowane dzieło sztuki. Edukator powinien dążyć do ułatwienia młodym ludziom wyboru i przedstawienia elementów z prezentowanego dzieła sztuki, które w ich oczach mogą być przedmiotem dyskusji, dekonstrukcji lub analizy. Zalecamy stworzenie bezpiecznego emocjonalnie miejsca, przestrzeni zaufania, różnorodności i integracji dla dzielenia się przeżytymi doświadczeniami i wymiany, przestrzeni wolnej od osądzania np. tworząc krąg z krzeseł w sali zajęciowej.

Aby zaprojektować niniejszy moduł, jego Autorzy odwiedzili Muzeum Muncha w Oslo, które posiada bogatą kolekcję sztuki Muncha w postaci obrazów, grafik, rysunków, fotografii i rzeźb. Wystawa zabiera w wyjątkową podróż przez sztukę i umysł artysty oraz zaprasza nas do poznania świata Edvarda Muncha: jego pomysłów, procesów i głębokich tematów dotyczących emocji i więzi międzyludzkich, które go zajmowały i które wciąż wpływają na nas dzisiaj. Możemy doświadczyć bogactwa kariery artystycznej Muncha i jego nieustającego dążenia do eksperymentowania i innowacji. Wystawa daje unikalną możliwość zaangażowania się w tematy i motywy, które Munch eksplorował przez całe swoje życie w formie obrazów, grafik, rysunków, fotografii i rzeźb w swoich własnych próbach przedstawienia opowieści o niepokoju, śmierci, miłości i samotności, które wszyscy mamy wspólne. Munch nigdy nie męczył się badaniem możliwości emocji i więzi międzyludzkich poprzez sztukę.

LITERATURA POLECANA

  • Dolnick, Edward (2005). The Rescue Artist: A True Story of Art, Thieves, and the Hunt for a Missing Masterpiece. New York, NY: HarperCollins Publishers.
  • Berman, Patricia G., ed. (1986). Edvard Munch: Mirror Reflections. West Palm Beach.
  • Faerna, José María (1995). Munch. New York, NY: Harry N. Abrams.

Autorstwo modułu i scenariusza: Terram Pacis

Nasze spotkanie z twórczością E. Mucha – wyjazd projektowy do Oslo 2023 (autorstwo zdjęć: Beata Duda)